Libri, Bashkim Shehu në UET: Im atë ka pasur një rol jo të vogël në rënien e dytë të Liri Belishovës

“Liri Belishova dhe koha  saj”, libri më i fundit i Bashkim Shehut është një përzierje zhanresh, nuk është as biografi, as thjesht ese, por diçka e ndërmjetme, një ndërthurje e këtyre dy zhanreve.

Sipas vetë shkrimtarit, i cili ishte i ftuari i parë i bashkëbisedimeve me departamentin e humaniteteve në “Universitetin Europian të Tiranës, totalitarizmin, si një nga boshtet e këtij libri, është parë në raport me personazhin,  me fatin tragjik të protagonistes së librit.

“Një çështje tjetër që është e rëndësishme dhe konstante me gjithë këtë trajektore të jetës dhe të vetë historisë së Shqipërisë dhe komunizmit është Jugosllavia d.m.th. raporti i shtetit shqiptar më Jugosllavinë.”, u shpreh ai.

Bashkëbisedim mes Bashkim Shehut dhe Departamentit të Humaniteteve në UET

Suela Mino: Edhe pse kemi organizuar të tjera takime sot jemi të gjithë bashkë për të përcjellë botimin e UET Press “Liri Belishova dhe koha e saj” një vepër për të cilën është pyetur shumë në të gjitha komunikimet që janë bërë në publik, nëse jemi në një terren letrar, në eseistikë apo në një dokumentim të pastër edhe zbardhje të një kronike kohore dhe të një personazhi si ai i Liri Belishovës? Pse kemi një grua në qendër, pse ndalemi te Liri Belishova? Janë pyetje që janë ngritur në komunikimet publike që janë mbajtur mbi këtë botim. Sot jemi mes miqsh dhe njohës të mirë jo vetëm të letërsisë dhe të historisë, por edhe të botimtarisë në përgjithësi. Është kënaqësi të ndalemi dhe të kuptojmë si ndodh që botime të tilla që rikthejnë në cikle rishqyrtimi, një periudhë historike dhe personazhe të caktuara janë akoma botime që më së shumti ngjallin interes në publikun shqiptar dhe në mjedisin shqiptar në tërësi. Duke pasur kënaqësinë dhe privilegjin që ta përcjell që në dorëshkrim këtë libër me zotin Shehu unë do doja të spikasja dy tre elementë që i çmoj se janë shumë të rëndësishëm në këtë prurje të re të Bashkim Shehut.

Së pari, jemi në një terren jo letrar. Ky është një informacion që shkon bashkëngjitur me librin për t’ia komunikuar publikut. Vjen e zbardhur jeta e një personazhi që ka përthyerje të forta të spikatura duke i qëndruar besnik kronikës dokumentare mbi të, duke ardhur me një gjuhë të lazdruar, por edhe shumë të kujdesshme që është terreni i mjeshtërisë së autorit dhe që në fund të mbetet për të menduar.

Bashkim Shehu: Tre gjëra dua të them! E para, vështirësia ime ishte që për Liri Belishovën është shkruar shumë dhe përveç kësaj ka qenë mjaft e pranishme në media gjatë këtyre dekadave, për të treguar jetën e saj. Kisha pak mundësi që të thoja ndonjë gjë të re. Mirëpo me një përkthim fjalë për fjalë të një shprehje spanjolle “vështirësinë ta kthesh në virtyt”. Kjo më çoi në një fokusim të një tjetër lloji, që të ndalesha në momente të caktuara të saj. Në ato që janë më domethënëse për historinë e Shqipërisë të periudhës së komunizmit. Titulli im i parë ka qenë “Liri Belishova, portreti në pasqyrën e kohës”. Kjo përcaktoi edhe zhanrin. Mund të them, se pasi mbarova librin, e kuptova se ishte një përzierje zhanresh, nuk është as biografi, as thjesht ese, por mund të themi se është diçka e ndërmjetme, një ndërthurje e këtyre dy zhanreve. Aspekti i tretë që dua të vë në dukje është se koha e saj, sfondi në të cilin nis aty ka dy gjëra të rëndësishme. E para totalitarizmi. Lidhur me totalitarizmin, si një nga boshtet e këtij libri, nuk pretendoj se sjell ndonjë gjë të re në konceptin e këtij sistemi, ka shumë mendimtarë që e kanë trajtuar. Por është interesante në raport me personazhin me fatin tragjik të protagonistes së këtij libri. Një çështje tjetër që është e rëndësishme dhe konstante me gjithë këtë trajektore të jetës dhe të vetë historisë së Shqipërisë dhe komunizmit është Jugosllavia d.m.th. raporti i shtetit shqiptar më Jugosllavinë.

Irena Myzeqari: Pata kënaqësinë të bëja një bisedë me profesoreshë Diana Kastratin lidhur me dinamikat e ndërtimit të këtij libri dhe do doja të dija duke listuar disa faktorë që ndikuan tek rënia e Liri Belishovës. Nga takimet e vazhdueshme që keni pasur me të cilët kanë qenë faktorët më dominues në rënien e saj, duke qenë e vetmja gruan në byronë politike?

Bashkim Shehu: Janë tre faktorë që çojnë në rënien e dytë të Liri Belishovës. Është e vetmja që ka pësuar dy rënie. Njëri ka të bëjë me faktin që ishte e vetmja grua në byronë politike. Faktori tjetër është që dikush duhej të bëhej kurban nga prishja me Bashkimin Sovjetik. Nuk ishte shaka të prisheshe me Bashkimin Sovjetik në atë kohë, sidomos për një vend të vogël si Shqipëria. Dhe duhej një kurban i rëndësishëm që të mund të parandalonte çdo kundërshtim të mundshëm. Nëpërmjet terrorit të krijonte mobilizimin. Kjo ka qenë metodë e Stalinit. Faktori i tretë është pikërisht rënia e parë e saj. Nga njerëzit që u goditën, Liri Belishova, Fadil Pashani dhe Mehmet Shehu janë goditur më vonë dhe pa bërë asgjë kundrejt Enver Hoxhës.

Fatos Tarifa: Dua të them dy fjalë për kohën, të cilën në këtë sallë dy tre nga ne e kanë jetuar. Meditimet e njerëzve që e kanë jetuar atë kohë dhe analiza e thelluar që e kanë kritikuar dhe demaskuar këtë kohë ka shumë rëndësi për brezin e ri sot. Rasti i zonjës Belishova dhe Mehmet Shehut është një ndër rastet që në Shkencat Politike studiohet dhe unë kështu e kam parë, si një mënyrë për të gjetur armiq të brendshëm dhe të jashtëm të partisë dhe të shtetit në mënyrë që në periudha krizash të forcosh legjitimitetin në këtë sistem. Këtë e bëri Stalini dhe kjo dihet, e bëri Çaushesku dhe Enver Hoxha.

Belina Budini: Autorin e kemi pasur të ftuar në një cikël leksionesh në universitet dhe e kemi ngacmuar me një intervistë ku morëm disa përgjigje, por jo mjaftueshëm për pjesën e tij biografike dhe këtu dua të bëj një ngacmim, krejt dashamirës. Duke shkruar një recensë të një lloji të ngjashëm të Spartak Ngjelës u ndala tek arketipi historik dhe gjeografik sepse Ngjela kështu e shikon, ka futur veten e tij si subjekt te libri “Përkulja dhe rënia e tiranisë” dhe pavarësisht se ka bërë një shikim të kohës gjithashtu, sepse libra që frymëzojnë ka plot në këtë drejtim, si p.sh.. Stefan Cvajg me “Botë e djeshme” apo edhe Eqerem Bej Vlora që ka futur arketipin dhe pjesën e vetë biografike. Jam kurioze të di a ka një qasje një metodologji? Është dokumentim i ftohtë historik, apo nuk ikni dot nga vetja subjekt, sikurse Ngjela nuk ikën dot, nga parja dhe interpretimi krejtësisht vetjak i personazhit dhe a është dot e mundur t’i ikësh kësaj pjese dhe kur do ta kemi një libër për Mehmet Shehun, ndoshta një qasje të tillë të afërt me ju? Po një libër voluminoz për Mehmet Shehun kur do të kemi?

Bashkim Shehu: Unë kam shkruar tashmë dy libra për Mehmet Shehun, përveç intervistave që kam dhënë dhe që akoma ka njerëz që pyesin dhe kërkojnë. Nuk di çfarë kam pasur pa thënë dhe nuk kam gjë për të thënë. Kam shkruar “Vjeshta e ankthit” dhe “Rrëfim nga një varr i zbrazët”. Janë romane autobiografikë.

Belina Budini: Ndoshta kërkojmë ndonjë libër voluminoz ne shqiptarët?

Bashkim Shehu: Gazetat përsërisin një temë dhe publiku trajtohet si fëmijë “t’ia tregojmë përrallën edhe njëherë”. Unë këtë lloj gjëje nuk e pranoj. Unë çfarë kam pasur për të thënë e kam thënë.

Belina Budini: Po në këtë libër ka diçka për të thënë?

Bashkim Shehu: Unë kam shkruar mjaft edhe në këtë libër aq sa lidhet kuptohet. Duhet të kuptoni që për mua kjo është një dramë. E dini gjykimin që kam për tim atë dhe faktin që ai është im atë. Për mua kjo është një dramë. Dhe vetëm kur më vjen për të thënë e them dhe kur më pyesin kam reagimin e kundërt. Në këtë libër sigurisht që ka dhe ka mjaft veçanërisht në periudhën e viteve ’50 dhe sidomos në pleniumet për Bashkimin Sovjetik aty citohet dhe del qartë nga protokollet e mbledhjeve, materiale arkivore, që janë ndërhyrjet e anëtarëve të ndryshëm të byrosë politike, të komitetit qendror dhe në këtë rast edhe im atë. Ai ka pasur një rol jo të vogël në rënien e dytë të Liri Belishovës.

Belina Budini: Metodologjia është e mirëfilltë objektive apo është interpretuese, vetja subjekt?

Bashkim Shehu: Për të shkruar librin i jam referuar materialeve të ndryshme arkivore, dëshmive të ndryshme, të Liri Belishovës kryesisht, por edhe djalit të saj Petritit, i cili më ka ndihmuar shumë në bisedat tona. Në libër them të vërtetën ashtu siç e shoh unë. Mund të jem dhe i gabueshëm. Në përgjithësi është qasja e esesë.

Nevila Nika: Unë kam pasur fatin ta njoh Liri Belishovën vite përpara, por pas ’90 para saj vetëm e kisha dëgjuar prej një miqësie familjare. Babanë e Bashkimit e kam njohur si gjithë të tjerët, ndërsa Bashkimin e njoh që në fëmijërinë e hershme dhe e kuptoj shumë mirë dhe e di se çdo të thotë të marrësh penën dhe të shkruash për prindërit, dhe aq më tepër për prindër si të tutë me kontribute të jashtëzakonshme dhe fatkeqësinë e madhe të kenë jetuar në një sistem diktatorial.

Liri Belishova u paraqit në sallën e leximit të arkivit, një grua e kërrusur, jo nga mosha sepse nuk ishte aq e madhe por nga vuajtja sa fizike, por më shumë shpirtërore. Si ajo kanë qenë pjesa më e madhe e atyre idealistëve të Luftës së Dytë Botërore. E kam parë në sytë e tim eti kur fliste me të. Nuk i kam dëgjuar ato biseda, por me siguri kanë thënë: “Ku gabuam”. Çfarë kishin menduar ata dhe çfarë erdhi pas luftës. Në kërkesat që kjo bënte, ishte kujtesa e saj e pabesueshme që na bënte shumë përshtypje. Ishte diçka që na linte gojëhapur. Dhe kjo na bënte që me kokulur të shkonim t’i shërbenim.

Bashkim Shehu: Protokollet janë shumë diskredituese dhe unë i kam botuar pa asnjë koment pasi nuk ka nevojë për komente. Ka momente kur Liri Belishova duke u përpjekur të mbrohet ju referohet procesverbaleve dhe ju thotë për të njëjtën gjë ju më keni lavdëruar dhe tani po më akuzoni. Çfarë ka ndodhur? “Lëri procesverbalet. Ato s’kanë rëndësi. ”- i thotë Enver Hoxha. Edhe Ramiz Alia i thotë – “ato nuk janë të sakta”.

Ben Andoni: Mundohem ta inkurajoj Bashkimin sa më shumë që të shkojë tek letërsia moderne. Kur flasim për kujtesën kolektive më shumë se sa fjalët është pjesa ndjesore, ajo që e kalon procesverbalin e thjeshtë. Më ka ngelur peng diçka për zonjën në një aspekt tjetër. Flasim shumë për anën antropologjike të komunizmit. Unë mendoj që nga ana antropologjike komunizmi shqiptar nuk është komunizëm. Unë nuk e di çfarë rendi shoqëror-ekonomik është. Kam folur me njerëz që më kanë shpjeguar mbrojtjen e grupit të Shkodrës dhe përveç fjalëve patetike të Qemal Stafës që duhet t’i thoshte dhe të japin shumë kurajë. Përveç zonjës Belishova, Kokalarit dhe Sejfullait që kishte bërë shkollën në Rusi dhe kishin ide, gjithë të tjerët ishin të pashkolluar. Si u arrit të mbahej një sistem i tillë? Mendoj që libra të tillë na duhen, por me metodika moderne për të folur të vërtetën. Në këndvështrimin tuaj personal mendoni që Liri Belishova, ose pak njerëz të sistemit ishin kushinete që ishin pjesë e këtij ingranazhi që po ushqente dhe po vriste njerëz?

Bashkim Shehu: Liri Belishova është ndërgjegjësuar për mënyrën e sistemit. Në libër janë disa përgjigje që i jep vetë ajo.  P.sh, pse pranoi të futej në sistem mbasi u rehabilitua. Periudha se si ka evoluar përsëri kur ishte vetja e saj, kur ishte pa pushtet në internim. Ajo ka qenë idealiste, disa herë ka pasur raste për t’u zhgënjyer ka justifikuar një gjë apo një tjetër. Ka qenë ndoshta si anomali si gjakrrjedhje të brendshme të shkurtra dhe pastaj kthehet në normalitetin e saj, por periudha e ndryshimit të saj dhe për të kuptuar natyrën e sistemit ka ndodhur gjatë periudhës së internimit. Kjo sërish lidhet me çështjen jugosllave.

Belina Budini: Edhe unë kam pasur fatin ta njoh Liri Belishovën. Ajo në fakt ishte një teoriciene dhe kjo dukej menjëherë dhe është një nga ato që vështirë ta gjesh. Ishte një njeri kaq i ristrukturuar dhe është e pabesueshme mos ta ketë këtë reflektimin dhe ndërgjegjësimin e kahershëm, por pas ’90 kjo ishte e dukshme nga mënyra se sa skrupuloze ishte në çdo fjalë që thoshte, nga kultura e saj e punës.

Irena Myzeqari: Unë jam rritur në qytetin ku zonja është internuar, dhe jam rritur me gojëdhënat e njerëzve që jetojnë në atë qytet në lidhje me gojëdhënat e saj. Faqet e fundit të atij libri janë një plotësim i të gjitha dijeve që unë kam pasur mbi historinë e saj. Ky libër është një dokumentim serioz, objektiv që është një kontribut shumë i çmuar për atë kujtesë kolektive të shëndoshë që ne duhet të ndërtojmë.

Emir Nika: Në vitin 2004 shkova në Arkivin e Shtetit dhe lexuesja e parë e sallës shkencore ishte Liri Belishova që kërkonte dosje dhe ishin dy punonjëse shumë të stresuara për dokumentet që kërkonte ajo dhe thoshin “ku t’i gjejmë”. Liri Belishova i ka lënë vetë dëshmitë dhe kjo është shumë interesante. Libri sjell një lëvizje në mënyrën stilistike apo studimore. Është një libër që do të jetë referencial dhe që i qëndron besnik pikëpamjeve të personazhit. Unë e shoh edhe personazhin brenda, por edhe autorin të shpërndarë atje. Liri Belishova thotë “deri në vitet ’61 kam qenë një komuniste e hekurt, kam qenë fanatike, por nuk e dija që bota kishte një Orëell e mësova shumë më internuan”.

Erald Kapri: Liri Berishova për mua është një figurë shumë interesante duke pasur parasysh edhe background-in e saj. Formimi i saj i viteve ’40 dhe nga ajo që rrethohej në ato vite me gratë e tjera ka një shembull të fortë siç mund të jetë Kokalari apo gra të tjera të regjimit që dukej sikur kishin një farë konkurrencë. Liri Belishova ka një meritë shumë të madhe në mënyrën e sinqeritetit të rrëfimeve të saj për të kaluarën komuniste. Liri Belishova nuk ka gënjyer. Është tepër e vështirë të gjesh një intervistë, ku flasin për të vërtetën.