Akademia e Studimeve Shqiptare simpozium për Revolucionin e Qershorit dhe Fan Nolin, rishikim 100 vjet më pas

“Njëqind vjet Revolucioni i Qershorit” ishte simpoziumi që çeli veprimtarinë e Akademisë së Studimeve Shqiptare, një organizate jofitimprurëse të përbërë nga pedagogë dhe emra të shquar të Universitetit Europian të Tiranës dhe Kolegjit Profesional të Tiranës.

Kryetarja e kësaj akademie, profesorja Nevila Nika tha se qëllimi i kësaj akademie është krijimi i një ambienti intelektual, ku flitet dhe debatohet hapur, për çështje të rëndësishme të disiplinave të ndryshme, të së kaluarës dhe së tashmes që prekin shoqërinë shqiptare.

“Ndihej nevoja që të kishim edhe ne në universitet një akademi. Kur themi akademi duket sikur dublojmë, por qëllimi nuk është aty. Qëllimi është që të kemi një mjedis ku studentë dhe pedagogë, të rinj dhe të moshuar të kenë mundësi të debatojnë, të flasin hapur, pa ato trysnitë që kemi pasur deri në ’90. Por edhe pas vitit ’90 nuk është se kemi qenë aq të çlirët, duke menduar që deri në këto vite arkivat shqiptare dhe të huaja ishin një domen i paprekshëm.”

Nika solli për të pranishmit disa dokumente, të cilat tregonin gjendjen e turbulluar dhe orientimet e paqarta politike të intelektualëve të kohës, para se të vinte Fan Noli me qeverinë e tij jetëshkurtër, qershor- dhjetor 1924.

“Ka një situatë shumë të çuditshme Shqipëria e atyre viteve, në pikëpamje politike, sepse ekonomike e dimë. Shqipëria e viteve 1920- 1924 duhet ta pranojmë që ziente.”

Ministrja e Shtetit për Marrëdhëniet me Parlamentin, Elisa Spiropali e cilësoi Fan viktimë e një arketipi, e një klisheje që u krijua, u kultivua e u krasit me kujdes të madh nga diktatura. Duke renditur disa nga kritikat që i bëhen nga klerikët, politikanët, apo studiuesit, Spiropali u shpreh se shkrimtari, politikani e polemisti Fan Noli ishte një ndër themeluesit e së majtës moderne shqiptare.

“Noli bashkë me ndonjë ëndërrimtar tjetër, si Luigj Gurakuqi, janë themeluesit e të majtës moderne shqiptare. Historia e të majtës shqiptare nuk nis me instalimin e diktaturës komuniste, ajo ishte një shkëputje tragjike brenda gjeopolitikës së kohës. Noli ishte përfaqësues i vegjëlisë në arenën politike shqiptare. Ai nuk e çrrënjosi feudalizmin, nuk bëri reformë agrare radikale dhe administrative, nuk e vendosi dot demokracinë, por ekzistenca e tij e parakohshme në skenën politike dhe publike shqiptare ishte e ngjashme me atë të një ylli, dritën e të cilit e shohim vite e vite më vonë.”

Historiani Paskal Milo nuk ia atribuoi të gjitha meritat Fan Nolit për atë se çfarë ndodhi në qershor të 1924, pasi sipas tij nuk ishte iniciativë e një njeriu të vetëm, por ishte një sipërmarrje më e madhe, ishte një proces.

“Unë mendoj  se ndonjëherë ne bëjmë gabim, që edhe një gjë të mirë që kemi, siç është kjo ngjarje e madhe historike për Shqipërinë, përpiqemi ta godasim me gurë. Pse duhet ta bëjmë një gjë të tillë, kur ai revolucion prodhoi, i tregoi botës se këta shqiptarë duan të demokratizohen, duan të europianizohen? Sepse në thelb Revolucioni i Qershorit, programi i tij, ishte për emancipimin e Shqipërisë. Ishte një program për t’u shkëputur nga otomanizmi. Shqipërisë kishin nevojë t’i hapeshin perspektiva europiane dhe Noli e revolucioni pikërisht këtë morën përsipër.”

Historiani Mariglen Kasmi e solli ngjarjen e atyre viteve përmes dokumenteve gjermane, letërkëmbimeve dhe raportimeve të diplomatëve të kohës, të cilët i referoheshin me fjalën Revolucion dhe e njohën qeverinë e Nolit.

Krejt i ndryshëm ishte këndvështrimi i historianit Hasan Bello, pasi referuar mënyrës se si ndodhi dhe kohës së shkurtër së qëndrimit të Nolit në qeveri, ngjarja e 1924 nuk mund të quhet revolucion. Sipas tij, ishte një grusht klasik shteti, i ndërthurur me kryengritje të armatosur.

Politologu Florian Çullhaj i vendosi ngjarjet e 1924 dhe veprimtarinë e Fan Nolit në një dritë mes politikës dhe metafizikës.