Mungesë legjislacioni dhe monitorimi, forumi në UET ngre pikëpyetje të mëdha për përdorimin e të dhënave nga IA në Shqipëri

UET riktheu sërish në auditor debatin për Inteligjencën Artificiale, kësaj here jo për përfitimet dhe transformimin që  i sjell shoqërisë, por për ndikimin e saj në të drejtat e njeriut.

Edhe pse Shqipëria është vendi i parë në botë që ka një ministre Shteti për Inteligjencën Artificiale, të pagëzuar me emrin Diella, ende nuk ka një kuadër ligjor të qartë, etik dhe institucional që garanton transparencën dhe ruajtjen e të dhënave. Nuk ka një sistem rregullator për përdorimin e pavarur të Inteligjencës Artificiale nga qytetarët, në përditshëmrinë dhe aktivitetin e tyre profesional, duke vepruar të gjithë në një fushë me lule të minuar, ku ende nuk dihet ku do të jetë efekti i saj.

Por ka një përpjekje që vjen nga shoqeria civile në formën e një policy paper që sjell rekomandime se si duhet të rregullohet ligjërisht dhe institucionalisht përdorimi i Inteligjencës Artificiale në Shqipëri. Për herë të parë ky dokument, i realizuar nga Qendra e Shkencës dhe Inovacionit për Zhvillim (SCiDEV) dhe nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit, u prezantua në një auditor universitar si ai i Universitetit Europian të Tiranës.

Pjesë e tij u bënë studentët dhe pedagogët e Fakultetit të Inxhinerisë, Informatikës dhe Arkitekturës dhe Fakultetit të Shkencave Juridike, Politike dhe Marrëdhënieve Ndërkombëtare, për ta parë qasjen ndaj problemit aktual jo vetëm nga ana teknike por edhe etike dhe ligjore. Wshë kjo arsyeja, sicc theksuan pedagogët, që po hartohet një dokument për përdorimin brenda universitetit të Inteligjencës Artificiale, si dhe po zhvillohen lëndë specifike që të kuptohet më mirë mënyra si vepron kjo teknologji e re dhe impaktin që ajo ka në jetën individuale dhe shoëqërore.

Duke folur për inciativën e përgatitjes së këtij dokumenti politikash, tre autorët: Andrea Mazelliu nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit (KSHH), Orkidea Xhaferaj dhe Erjon Curraj nga SCiDEV, thanë se korniza ligjore ekzistuese në Shqipëri nuk siguron mbrojtje të plotë të të drejtave të njeriut, ndërsa transparenca dhe mbikëqyrja e vendosjes së sistemit të IA-së mbeten të papërcaktuara. Rregullimi i IA-së në Shqipëri është ende në fazë fillestare dhe kuadri aktual bazohet kryesisht në Ligjin nr. 43/2023 “Për Qeverisjen Elektronike”, Metodologjinë e Standardeve Teknike për Përdorimin e Inteligjencës Artificiale, Ligjin nr. 16/2024 “Për Prokurimin Publik” si dhe Ligji nr. 124/2024 “Për Mbrojtjen e të Dhënave Personale”.

Sipas ekspertëve, një nga rreziqet më të mëdha të përdorimit të teknologjive të IA-së është cenimi i privatësisë, duke përfshirë rrjedhjen e të dhënave, aksesin e paautorizuar, keqpërdorimin e të dhënave, për shkat të përdorimit masiv të IA-së si pjesë e proceseve të transformimit digjital.  Sa i përket përdorimit të IA-së në mënyrë të pavarur në rrjetet sociale në moderimin apo gjenerimin e përmbajtjes, në aksesimin e shërbimeve apo informacioneve të caktuara, krijohen  probleme të tjera etike.

Sot teknologjitë e IA-së mund të përdoren për survejimin e qytetarëve, si nëpërmjet kamerave me rezolucion të lartë, identifikimit biometrik, monitorimit të sjelljeve në rrjetet sociale, apo përndjekjen digjitale, për të shkuar më tej në diskrimin apo paragjykimet që gjenerohen në sistemet e kërkimit.

“Ajo që ne na mungon në Shqiperi është monitorimi. Nuk kemi nje organ apo një institucion që ngrihet dhe të garantojë mirëfunskionimin siç është rregullorja e Bashkimit Evropian”, theksoi Andrea Mazelliu, duke shtuar se pavarësisht se AKSHI mban pesëhn kryesore në rregullimin ligjor, duhen institucione të reja që të kryejnë monitorimin.

Në Bashkimin Europian ka një përpjekje të hershme për të rregulluar përdorimin e Inteligjencës Artificiale. Këshilli i Evropës ka miratuar gjithashtu Konventën Kornizë mbi Inteligjencën Artificiale, të Drejtat e Njeriut, Demokracinë dhe Sundimin e Ligjit, duke nënvizuar angazhimin e Evropës për rregullimin e IA-së në një mënyrë që mbron vlerat themelore dhe siguron përdorimin e përgjegjshëm të teknologjive të reja. Konventa parashikon që sistemet IA duhet të jenë transparente dhe të kenë mbikëqyrje specifike, siç është shënimi i përmbajtjes së gjeneruar nga IA-ja.

Në kuadër të përafrimit të legjislacionit, sipas ekspertëve, AKSHI ka deklaruar se kjo konventë e BE-së ndodhet në Kuvend, edhe pse ajo aktualisht nuk gjendet në Draft Strategjinë për Inteligjencën Artificiale, e cila tashmë i është nënshtruar konsultimit publik.

Curraj sqaroi më tej se policy paper-i i përgatitur prej tyre, prezanton një sërë masash si për fazat kalimtare ashtu edhe për ato afatgjata të qeverisjes së IA-së në Shqipëri.

“Në afat të shkurtër, kërkon miratimin e një metodologjie për vlerësimin e ndikimit të sistemeve të IA-së në të drejtat themelore, futjen e klauzolave të transparencës në kontratat ekzistuese dhe krijimin e grupeve ndërinstitucionale me shumë palë të interesuara që përfshijnë institucione të pavarura dhe shoqërinë civile, si dhe nënshkrimin dhe ratifikimin e Konventës së Këshillit të Evropës në lidhje me IA-në.”

Sa i përket planit afatgjatë, ai theksoi se nevojitet miratimi i një kuadri ligjor gjithëpërfshirës në përputhje me Aktin e BE-së për IA-në, si dhe theksoi nevojën për një Strategji Kombëtare mbi të Ardhmen e Punës në Epokën e IA-së, për të parashikuar ndikimin e teknologjive të reja në tregun e punës dhe aftësitë e kërkuara për transformimin dixhital.